नार्सिसिस्टिक व्यक्तित्व अवस्था(Narrssicist personality disorder)

 Narcissism अर्थात् आत्ममोह या अहंकार! यो शब्द ग्रीक भाषा बाट आएको हो। जसमा Narcissus भन्ने एक युवक पानीमा देखिएको आफ्नै प्रतिबिम्ब सङ्ग प्रेममा यस्तरी डुब्छ, मुग्ध भएर त्यही हेर्दा हेर्दै भोक र प्यासले त्यहीँ मर्छ रे। 

नार्सिसिज्मको इतिहास

नार्सिसिज्मको अवधारणा पहिलोपटक सन् 1898 मा मनोचिकित्सक हाभलॉक एलिसले( Havelock Ellis1898)प्रयोग गरे। 

पछि, प्रसिद्ध मनोविश्लेषक सिगमंड फ्रायडले यसलाई अझ गहिराइमा अध्ययन गरे र यसलाई व्यक्तित्वको विकाससँग जोडेर हेरे। फ्रायडका अनुसार, बच्चाले प्राकृतिक रूपमा आत्म-केन्द्रित हुन्छन्, तर यदि वयस्क भएर पनि व्यक्ति अत्यधिक आत्म-केन्द्रित हुन्छ भने, त्यसलाई मानसिक विकारको रूपमा हेरिन्छ।

नार्सिसिज्म के हो?

नार्सिसिस्टिक व्यक्तित्व अवस्था (Narcissistic Personality Disorder) भनेको यस्तो मानसिक अवस्था हो, जहाँ व्यक्ति आफूलाई अरूभन्दा ठूलो मान्छ, प्रशंसा चाहन्छ, र अरूको भावना वा आवश्यकतालाई बेवास्ता गर्छ। यस्ता व्यक्तिहरू प्रायः अत्यन्तै संवेदनशील हुन्छन्, आलोचना सहन सक्दैनन्, र सधैं आफ्नो महत्त्वको बारेमा सोच्दछन्।

Narcissism भनेको एक मनोवैज्ञानिक अव्यवस्था हो। रोग हो। जसमा कुनै पनि व्यक्ति आफ्नो गुण, आफ्नो रूप स्वरूप बानी बेहोरा अनि अवस्थाको बखान गरेर थाक्दैनन्। उनीहरुलाई यस्तो लाग्छ कि उनीहरू संसारका सबैभन्दा चलाख, विद्वान, नैतिकवान, अनुशासित, शक्तिशाली, अनुपम, उत्कृष्ट र सुन्दर व्यक्ति हुन् ईश्वरीय अवतार हुन्। 

त्यस्तै व्यक्ति जव एक प्रकारको संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह (Cognitive bias) जसलाई पुष्टि पूर्वाग्रह या अनुरूप पूर्वाग्रह (Confirmation bias) भनिन्छ, ले ग्रसित हुन पुग्छ। अनुरुप पूर्वाग्रह भनेको ब्यक्तीले वातावरणबाट परिघटनाहरुको अवलोकनहरुबाट त्यो सुचना मात्र स्विकार्छ, ग्रहण गर्छ या देख्छ जसले उ सँग पहिले देखि रहेका धारणा, विश्वासहरुलाई समर्थन या पुष्टि गर्दछन्। उसले आफ्नो धारणा र विश्वास बाहेकका या तिनीहरूलाई समर्थन र पुष्टि नगर्ने कुनै पनि सूचना, र तथ्यहरूलाई फिटिक्कै ग्रहण गर्दैन या देख्दैन।

जब एउटा आत्ममोही (Narcissist) व्यक्ति सोही पुष्टि पूर्वाग्रहको (Confirmation bias) को चङ्गुलमा परेको हुन्छ यसलाई संसारको कुनै पनि विधिले सम्झाउन बुझाउन सकिँदैन। त्यो एक प्रकारको घातक मानसिक अवस्था हो। यस्तो व्यक्ति यदि समाजको राष्ट्रको शक्तिशाली तहमा छ या नेतृत्व गर्न पुग्यो भने अब त्यो राष्ट्र र समाज निरङ्कुश मात्र होइन निकृष्ट र पतित हुन पुग्छ। 

समाजमा त्यस्ता व्यक्तिहरु छिटो सफल हुन्छन् किनकि प्राय साधारण मान्छेको एउटा मनोवैज्ञानिक अवस्था हुन्छ जसलाई अनुकूलन या अनुपालन (Conformity) भनिन्छ। अनुकुलता अर्थात अनुपालन भनेको आफ्नो समुहको अथवा वरिपरिको बातावरणको आदर्श या मानक अनुरुप आफ्नो धारणा, दृष्‍टिकोण र व्यबहारलाई प्रस्तुत गर्नु हो। अझ स्पष्ट शब्दमा भन्दा आफ्नो वरिपरिका या जुन समुह या समाजको सदस्य हो त्यही समाजको, समुहको अनुरुप आफ्ना दृष्‍टिकोण, विश्वाश र धारणाहरु बनाउनु र प्रस्तुत गर्ने स्वचालित मनोबैज्ञानीक अवस्था हो चाहे ति धारणाहरु दृष्‍टिकोणहरु गलत हुन भन्ने थाहा नै किन नहोस्। 

यस्तो गुण चाहिँ असुरक्षा, डर र आफ्नै समुहबाट तिरस्कृत हुने डरको कारणले उत्पन्न हुन्छ। जब देशको शासन एक आत्ममोहि या अहंकारी (Narcissist) जो पुष्टि पूर्वाग्रहबाट (Confirmation bias) ग्रसित छ, उसले अधिकाँश अनुपालन (Conformity) गुण भएको जनतामाथि शासन गर्छ भने डरलाग्दो नतिजा त देशले भोग्नु परिहाल्छ जस्तो अमेरिका, भारत लगायत हाम्रै देशले पनि भोगिरहेको छ, अझ हामीले उहिले देखि नै भोगी आएको छौ।

नार्सिसिज्मका उदाहरणहरू:

सामान्य उदाहरण, कोरोना को सङ्क्रमण सर्वप्रथम देखिएको चीन अहिले ३१ औं स्थानमा छ भने अमेरिका पहिलो जसलाई अब भारत जो तेस्रो स्थानमा छ अब निकट भविष्यमा अमेरिकालाई उछिनेर पहिलो स्थानमा उक्लिने निश्चित छ। हामी पनि उस्तै नियतिमा हिँडिरहेका छौं।

सामाजिक संजालमा मानिसहरू विभिन्न आफ्ना फोटोहरू पोस्ट गर्दै अरूको ध्यान आकर्षित गर्न र सधैं प्रशंसा प्राप्त गर्न चाहन्छ, त्यस्तै अनेक कार्यहरू सामाजिक कार्य भन्दै अरूको व्यतिगत जीवनलाई सामाजिक सञ्जालमा उजागर गर्न खोज्छन त्यो पनि एक यही अवस्थाले गर्दा हुन् सक्छ।

व्यक्तिगत सम्बन्धमा पनि आफ्ना साथी वा परिवारका सदस्यहरूको भावना र आवश्यकतालाई बेवास्ता गर्दै, सधैं आफ्नो इच्छा पूरा गर्न मात्र केन्द्रित रहन्छ।

नार्सिसिज्मको कारणहरू

नार्सिसिज्मको कारणहरू पूर्ण रूपमा स्पष्ट छैनन्, तर केही रिस्क फ्याक्टरहरू यस्तो अवस्था विकासको कारण मानिन्छ:

१. बाल्ावस्थामा : अत्यधिक लाडप्यार(माया) वा वेवास्ता, विशेष गरी बाल्यकालमा, यस प्रकारको अवस्था उत्पन्न हुन सक्छ।

२. अनुवांशिक कारण: परिवारमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहेको भए, व्यक्तिमा पनि यो समस्या उत्पन्न हुन सक्छ।

३. मस्तिष्कको संरचना: अध्ययनले नार्सिसिस्टहरूको मस्तिष्कमा केही संरचनात्मक असमानताहरू फेला पारेका छन्, जसले सहानुभूति र भावनात्मक नियमनलाई असर पार्न सक्छ।

यस्तो अवस्थामा मान्छे के खतरा हुन्छन त?

नार्सिसिस्टिक व्यक्तित्व अवस्था भएका व्यक्ति सामान्यतया शारीरिक रूपमा खतरनाक हुँदैनन्, तर उनीहरूको व्यवहारले भावनात्मक, सामाजिक, र मानसिक रूपले अरूलाई असर गर्न सक्छ। उनीहरू आफ्नो स्वार्थमा धेरै केन्द्रित हुन्छन् र अरूको भावना तथा आवश्यकतालाई बेवास्ता गर्छन्। यसले गर्दा उनीहरूसँग नजिकको सम्बन्धमा समस्या उत्पन्न हुन सक्छ। 

जस्तो!!

१. भावनात्मक चोट:

नार्सिसिस्टिक व्यक्ति आफूलाई सधैं सही ठान्छन् र अरूलाई दोष लगाउन खोज्छन्। यो व्यवहारले उनीहरूको परिवार, साथी, वा सहकर्मीहरूलाई निरन्तर भावनात्मक चोट पुर्‍याउन सक्छ। खास गरी उनीहरू आलोचनालाई सहन सक्दैनन्, जसले गर्दा उनीहरूका सम्बन्धहरूमा टकराव, तिरस्कार, र अवहेलना देखा पर्न सक्छ।

२. मनोरोगसम्बन्धी असर:

नार्सिसिस्टहरू प्रायः सहानुभूति (empathy)को कमीका कारण अरूको भावनालाई बेवास्ता गर्छन्। यो विशेषता लामो समयसम्मका सम्बन्धहरूमा मानसिक तनाव निम्त्याउँछ, जसले पीडितहरूमा डिप्रेसन, चिन्ता, र आत्म-सम्मानको कमी जस्ता समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छ।

३. कार्यस्थलमा खतरा:

कार्यालय वा अन्य व्यावसायिक ठाउँमा नार्सिसिस्टिक व्यक्तिहरू अरूको श्रेय लिन, समूहमा टकराव ल्याउन, वा अरूलाई दबाब दिन सक्दछन्। उनीहरूले सहयोगी वा सहकर्मीहरूको भावना र विचारको कदर गर्दैनन्, जसले काम गर्ने वातावरणलाई अस्वस्थ बनाउन सक्छ।

४. सम्बन्धहरूमा शक्ति र नियन्त्रण:

व्यक्तिगत सम्बन्धमा पनि उनीहरू आफ्नो शक्ति र नियन्त्रण कायम राख्न खोज्छन्। यो व्यवहारले सम्बन्धमा असमानता ल्याउँछ, जहाँ अर्को व्यक्तिलाई निरन्तर दबाबमा राखिन्छ। उनीहरूले आफ्नो साथीलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा कमजोर पार्न सक्छन्, जसले सम्बन्ध विषाक्त बन्न सक्छ।

५. व्यक्तिगत जोखिम:

हालसम्मको अनुसन्धानले संकेत गरेको छ कि धेरै नार्सिसिस्टिक व्यक्तिहरूमा व्यसन(abusive)(जस्तै, मदिरा वा ड्रग्स) वा अन्य आत्म-विनाशकारी प्रवृत्तिहरू देखा पर्न सक्छन्। यसले उनीहरूलाई व्यक्तिगत रूपमा खतरा निम्त्याउन सक्छ, जसले आफूलाई र अरूलाई शारीरिक रूपले पनि हानी पुर्‍याउन सक्छ।

६. सम्भावित शारीरिक जोखिम:

यद्यपि नार्सिसिस्टहरू सामान्यतया शारीरिक रूपले खतरनाक हुँदैनन्, तर यदि उनीहरू आफ्नो अहंकारमा चोट पुग्यो भने आक्रामक बन्न सक्छन्। विशेष रूपमा, यदि कसैले उनीहरूको महत्त्वमा प्रश्न उठायो भने, उनीहरूले आफ्नो प्रतिष्ठा जोगाउन र बदला लिन हिंसात्मक व्यवहार गर्न सक्छन्। तर, यो अवस्था सबैमा लागू हुँदैन र विशेष परिस्थिति र व्यक्तिमा निर्भर गर्छ।

नार्सिसिस्टिक व्यक्तित्व भएका मानिसको परिवार कस्तो हुन्छ?

नार्सिसिस्टिक व्यक्तित्व भएका व्यक्तिहरूको पारिवारिक सम्बन्धहरू प्रायः जटिल र तनावपूर्ण हुन्छन्। उनीहरूको व्यवहारले परिवारका सदस्यहरूमा गहिरो भावनात्मक असर पुर्‍याउन सक्छ। 

जस्तै::

१. अभिभावक र सन्तानबीचको सम्बन्ध:

नार्सिसिस्टिक अभिभावक: यदि अभिभावकमा नार्सिसिस्टिक प्रवृत्ति छ भने, उनीहरूले सन्तानलाई आफ्नो आवश्यकता पूरा गर्नको लागि मात्र प्रयोग गर्न सक्छन्। यस्तो अवस्थामा, सन्तानको भावना र आवश्यकतालाई बेवास्ता गरिन्छ। नार्सिसिस्टिक अभिभावकले सन्तानको उपलब्धिलाई आफ्नो प्रतिष्ठा बढाउनका लागि मात्र महत्त्व दिन्छन्, जबकि सन्तानको व्यक्तिगत विकास वा खुशीप्रति ध्यान दिँदैनन्। यसले गर्दा सन्तानमा आत्म-सम्मानको कमी, चिन्ता, र दबाब देखा पर्न सक्छ।

सन्तानमा नार्सिसिज्म: यदि सन्तानमा यो विकार देखिन्छ भने, उनीहरूले आफ्ना अभिभावकहरूलाई नियन्त्रण गर्न खोज्न सक्छन्। उनीहरू आफ्नो इच्छा र आवश्यकता मात्र पूरा गर्न चाहन्छन्, र यदि त्यो सम्भव भएन भने, परिवारसँग टकराव र रिसले भरिएको सम्बन्ध हुन सक्छ।

२. दाम्पत्य जीवन:

नार्सिसिस्टिक जीवनसाथीले सधैं आफ्नो आवश्यकता र इच्छा पूरा गर्न प्रयास गर्छन्। उनीहरू आफ्नो साथीको भावना र आवश्यकतालाई बेवास्ता गर्छन्, जसले सम्बन्धमा असमानता र तनाव ल्याउँछ। यस्तो अवस्थामा, जीवनसाथीले सधैं दोष बोक्न बाध्य हुन्छ, र अरूलाई दोष लगाउने प्रवृत्तिले सम्बन्ध विषाक्त बन्न सक्छ।

उनीहरूले सधैं प्रशंसा र ध्यान खोज्छन्। यदि जीवनसाथीले प्रशंसा दिन सकेन भने, उनीहरू रिसाउँछन्, आलोचना गर्छन्, वा सम्बन्धलाई धम्की दिन सक्छन्। लामो समयसम्मको यस्तो व्यवहारले सम्बन्धमा निराशा, तनाव, र आत्म-सम्मानमा गहिरो चोट पुर्‍याउँछ।

३. सिब्लिङ (दाजुभाइ-बहिनी) सम्बन्ध:

नार्सिसिस्टिक भाइ-बहिनीहरू प्रायः अरूलाई मात्तिन खोज्छन् र सधैं आफूलाई सही मान्छन्। उनीहरूले आफ्नो सिब्लिङको सफलतालाई इर्ष्या गर्छन् र सधैं प्रतिस्पर्धामा रहन्छन्। यो प्रतिस्पर्धाले भाइ-बहिनीबीचको सम्बन्धमा दूरी र टकराव ल्याउन सक्छ।

यदि कुनै एक सिब्लिङले परिवारको ध्यान र स्नेह बढी पाइरहेको छ भने, नार्सिसिस्टिक व्यक्तिले आफूलाई बेवास्ता भएको ठान्छ र परिवारमा असहजता सिर्जना गर्छ। उनीहरू परिवारका सदस्यहरूलाई दोष दिन्छन् र टकराव बढाउन सक्छन्।

४. परिवारको भूमिका र जिम्मेवारी:

नार्सिसिस्टिक व्यक्तिहरूले प्रायः आफ्नो जिम्मेवारीबाट पन्छिन खोज्छन्, र आफ्नो स्वार्थमा मात्र केन्द्रित रहन्छन्। परिवारमा अरूले काम गरिरहेको बेला उनीहरूले आफूलाई छुट्टै विशेष दर्जामा राख्न सक्छन्।

उनीहरू आफूसँग जोडिएका परिवारका सदस्यहरूलाई पनि आफ्नो प्रतिष्ठाको माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, उनीहरूले परिवारका सदस्यहरूको उपलब्धिलाई आफ्नो व्यक्तिगत सफलता ठान्छन् र यसको श्रेय लिन्छन्।

५. परिवारका सदस्यहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा प्रभाव:

परिवारमा नार्सिसिस्टिक व्यक्तिको निरन्तर आलोचना, दोषारोपण, र भावनात्मक नियन्त्रणले गर्दा परिवारका अन्य सदस्यहरूमा आत्म-सम्मानको कमी, तनाव, र डिप्रेसन जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छ।

लामो समयसम्म नार्सिसिस्टिक व्यक्तिसँगको सम्बन्धले पारिवारिक सदस्यहरूले भावनात्मक थकान महसुस गर्न सक्छन्, जसले गर्दा सम्बन्धमा टाढा र कमजोरपन देखिन्छ।

समाधान र सल्लाह:

१)सीमाहरू तय गर्नु: नार्सिसिस्टिक व्यक्तिसँग सम्बन्धमा सीमाहरू स्पष्ट रूपमा तय गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ। आफ्नो भावना र आवश्यकतालाई व्यक्त गर्न र अरूलाई सम्मान गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ।

२)Cognitive behaviour therapy (CBT)

मनोचिकित्सकको सहयोग: पारिवारिक थेरापी वा व्यक्तिगत काउन्सेलिङले परिवारका सदस्यहरूलाई नार्सिसिस्टिक व्यक्तिको व्यवहारलाई सम्हाल्न मद्दत गर्न सक्छ।

३)आफ्नो आत्म-सम्मान जोगाउनु: यस्ता सम्बन्धमा आफ्नो आत्म-सम्मानलाई बचाइराख्न र अरूको व्यवहारले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यमा असर नगर्न दिनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

Share:

Read More